In dit tussendoortje bespreken we globaal de geschiedenis van de doodstraf en officiële executiemethoden die (wereldwijd) door de eeuwen heen zijn gebruikt. Verwacht geen diepgaande analyses of uitgebreide research, want het is slechts een tussendoortje. We gaan dan ook niet in op voor- en tegenargumenten of ethische aspecten rondom de doodstraf. 

Muziek: Halloween The Pumpkin Head van Frank Schroeter.

Bij het voorbereiden van deze aflevering zijn naast Nederlandstalige bronnen ook Engelstalige bronnen gebruikt. Het kan daardoor zijn dat er vertalingsfouten in deze tekst zitten, ondanks dat we hierop proberen te letten. Daarnaast willen we benadrukken dat we géén journalisten, onderzoekers of experts zijn op het gebied van strafrecht of geschiedenis, maar slechts amateur podcastmakers. 

Definitie

Ik denk eigenlijk niet dat ik dit hoef toe te lichten, maar de doodstraf is de zwaarst mogelijke straf die een rechter kan opleggen. Het houdt in dat een veroordeelde ter dood wordt gebracht op een wettelijk voorgeschreven wijze. De executie vindt plaats volgens een vastgelegd protocol en wordt uitgevoerd door een bevoegd persoon: de beul.

Geschiedenis (globaal)

Volgens Wikipedia bestaat de doodstraf al duizenden jaren en werd het vroeger dus al gebruikt als een vorm van straf binnen gemeenschappen, zelfs in de tijd van stammen. In die tijd werden misdaden bestraft met compensatie, lijfstraffen, verbanning of executie. Gemeenschappen waren vaak terughoudend met het verbannen of doden van hun eigen leden, maar waren strenger tegenover misdaden gepleegd door mensen van buitenaf. Zelfs kleine misdaden, zoals diefstal door buitenstaanders, werden beschouwd als een aanval op de hele gemeenschap en konden zwaar worden bestraft. Vetes tussen stammen konden voortkomen uit dergelijke misdaden, maar werden soms opgelost met excuses en compensatie. Compensatie kon materieel zijn, zoals vee of slaven, of symbolisch, zoals het uitwisselen van bruiden. Soms werd bloedwraak geëist, waarbij een persoon uit de stam van de dader ter compensatie werd geofferd. Deze persoon hoefde niet de dader zelf te zijn, maar symboliseerde het conflict tussen de gemeenschappen, niet tussen individuen.

Duizenden jaren geleden begonnen deze stammen zich te verenigen tot naties, vaak door naburige landen en stammen te veroveren. Hierdoor ontstond een meer gemengde bevolking en een opkomende bovenklasse gebaseerd op religie, rijkdom of macht, in plaats van stamafkomst. Dit leidde tot een behoefte aan een uniforme wetgeving. Een voorbeeld hiervan is de Codex Hammurabi, daterend van ongeveer 1780 voor Christus, het tot nu toe oudste gevonden wetboek uit Mesopotamië. Hierin zijn destijds veel straffen vastgelegd voor diverse misdrijven. Deze straffen varieerden afhankelijk van de sociale klasse van zowel de dader als het slachtoffer. Deze codex bevatte de doodstraf voor verschillende misdaden, zoals valse beschuldigingen van moord, meineed, ontduiking van een mobilisatieoproep, overspel en verkrachting van een maagd.

Ook in de Joodse Thora, vermoedelijk uit de periode rond 750 voor Christus, werden verschillende misdaden bestraft met de doodstraf, waaronder moord, ontvoering, magie, schending van de Sabbat, godslastering en diverse seksuele misdrijven. Er wordt echter gedacht dat executies in Israël en Juda zeldzaam waren vanwege de strenge bewijslast die nodig was. In het oude Griekenland werd de eerste wet met betrekking tot de doodstraf in 621 voor Christus geïntroduceerd. Volgens deze wet kon de doodstraf worden opgelegd voor een breed scala aan misdrijven. De wet was geschreven door Draco, wat de oorsprong is van de uitdrukking “draconische maatregelen”. Ook in de Twaalftafelenwet van het Romeinse Rijk, gedateerd van omstreeks 451 voor Christus, stond de doodstraf beschreven voor verschillende misdrijven – waaronder smaad, brandstichting en diefstal. In de Late Romeinse Republiek, tussen 133 en 33 voor Christus, besloten de wetgevers met toestemmen van het publiek om de doodstraf minder toe te passen. In plaats van de doodstraf kon een veroordeelde ervoor kiezen om verbannen te worden (vrijwillige ballingschap).

In Europa was zowel tijdens de Middeleeuwen als de periode erna, de doodstraf nog steeds een algemene straf voor veel verschillende misdrijven. Werd je bijvoorbeeld tussen de 15e en 18e eeuw in het vroegmoderne Europa beschuldig van hekserij? Dan was je de sjaak, want de heksenvervolgingen van die tijd hebben geleid tot veel executies. Ook in de 18e eeuw werd in het Verenigd Koninkrijk erg “losjes” omgegaan met het uitdelen van de doodstraf. Het Parlement legde toen de doodstraf op voor ruim 200 verschillende misdrijven, waaronder voor het ongeoorloofd kappen van een boom. Gelukkig ging niet iedereen akkoord met het uitvoeren van deze ‘Bloody Code’, want het kwam regelmatig voor dat jury’s weigerden om iemand te veroordelen. Ook rechters werkten vaak tegen door in geval van diefstal de waarde van het gestolen goed vast te stellen onder het wettelijke niveau voor de doodstraf.

Nederland en België

In Nederland werd in 1860 voor het laatst iemand geëxecuteerd in vredestijd: de 27-jarige handelaar en steenbakker Johannes Nathan. Johannes werd in 1833 geboren in Duitsland, maar trouwde in 1957 met een Nederlandse vrouw. Ze besloten in Nederland te gaan wonen en trokken in bij zijn schoonouders in het destijds Limburgse dorp Broeksittard. De band tussen Johannes en zijn schoonmoeder, Sophia Driessen-Corsten, was slecht waardoor ze vaak ruzie hadden. Op 25 november 1859 werd Sophia’s lichaam gevonden langs de weg van Echt naar Broeksittard. Johannes had zijn schoonouders hier opgewacht omdat hij wist dat ze geld op zak zouden hebben. Ze waren namelijk naar Echt gegaan om daar een varken te verkopen. Op de terugweg werden ze aangevallen door hun schoonzoon. Sophia werd zo zwaar fysiek toegetakeld dat ze kwam te overlijden. Haar man wist gelukkig te ontkomen. Johannes werd vrijwel meteen opgepakt, maar hij beweerde dat zijn schoonouders waren overvallen door vier andere mannen. De rechter geloofde hem niet en veroordeelde hem wegens moord met voorbedachten rade tot de doodstraf. Johannes heeft nog een gratieverzoek ingediend bij de koning, maar dit werd afgewezen wegens zijn zeer late en onvolledige bekentenis en omdat hij geen oprechte berouw toonde. Op 31 oktober 1860 werd hij in het openbaar op de Markt in Maastricht geëxecuteerd middels ophanging. 

Drie jaar later, in 1863, vond in België de laatste burgerexecutie plaats. Liberaal Jules Bara probeerde gedurende zijn tijd als minister van justitie de doodstraf af te schaffen, wat hem niet is gelukt. Wel wist hij een beleid van systematische niet-toepassing in te voeren. Koning Leopold I ging akkoord om via zijn genaderecht alle doodstraffen om te zetten in levenslange dwangarbeid en later gevangenisstraffen.

In 1870 werd in Nederland de doodstraf afgeschaft in vredestijd, dus met uitzondering van oorlogsrecht. In 1939 werd er gedebatteerd over de mogelijke herinvoering van de doodstraf voor hoogverraad en landverraad. Dit debat werd echter abrupt beëindigd door de Duitse inval in mei 1940. Tijdens de bezetting herstelden de nazi’s de doodstraf en voerde deze op grote schaal uit. Ook werden er represaille-executies op de burgerbevolking uitgevoerd, vaak zonder enige vorm van proces en in strijd met het oorlogsrecht. Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog besloot de Nederlandse regering tot herinvoering van de doodstraf uit angst dat de bevolking zelf wraak zou nemen. Vanaf 194  5 werden tienduizenden landverraders en collaborateurs vervolgd door speciale rechtbanken, waarbij 154 mensen de doodstraf kregen, waarvan 39 daadwerkelijk werden geëxecuteerd. De laatste executies vonden plaats op 21 maart 1952, waarbij twee oorlogsmisdadigers, Andries Pieters en Artur Albrecht, middels een vuurpeloton op de Waalsdorpervlakte werden geëxecuteerd.

Ook in België werd in oorlogstijd de doodstraf weer uitgevoerd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kregen 222 mensen de doodstraf, waarvan er twintig zijn geëxecuteerd. In 19 gevallen werd dit gedaan middels een vuurpeloton: vier Belgische burgers werden geëxecuteerd voor spionage, elf Belgische militairen voor het verlaten van hun post, desertie of insubordinatie, en vier Duitsers voor spionage of oorlogsmisdaden. De 20e executie was die van een militair die werd veroordeeld voor moord en zijn rang verloor. Hij werd op 26 maart 1918 onthoofd middels een guillotine. Net als in Nederland zijn ook in België in de Tweede Wereldoorlog collaborateurs middels een vuurpeloton geëxecuteerd, waarvan de laatste plaats heeft gevonden op 9 augustus 1950. 

In Nederland werd in 1983 de doodstraf echt helemaal afgeschaft, dus in vredestijd én oorlogstijd. Dit is toen ook opgenomen in de Grondwet (artikel 114). Opvallend genoeg was België hier iets later mee: daar werd het in 1996 afgeschaft, maar de de grondwettelijke afschaffing volgde pas in 2005.

Executiemethoden

Ik was benieuwd naar welke officiële executiemethoden er door de eeuwen heen wereldwijd zijn gebruikt. Gelukkig heeft Wikipedia ook daar aardig wat informatie over. Deze lijst is niet compleet, maar het geeft een beeld:

• Brandstapel (levend verbranden)
• Dood door duizend sneden
• Doodsteken
• Gedwongen inname van vergif
• Gedwongen zelfmoord
• Gladiatorgevecht
• Guillotine — De guillotine (of valbijl) werd tijdens de Franse Revolutie geïntroduceerd als een snelle en pijnloze methode van executie. Het is aan het begin van de 19e eeuw ook een paar keer in Nederland gebruikt. Tegenwoordig worden vraagtekens gezet bij de mate van pijnloosheid van deze methode.
• In stukken worden gesneden
• Klieven (in tweeën worden gespleten)
• Kruisiging
• Leeuwenkuil of slangenkuil
• Levend begraven
• Levend koken
• Levend villen
• Radbraken
• Spietsing
• Stringer — De veroordeelde lag hierbij op een plank omwikkeld met kettingen of touwen bedekt met scherpe materialen. Aan beide zijden van de plank waren katrollen bevestigd waarmee de kettingen strakgetrokken werden. Door aan de katrollen te trekken, sneden de kettingen in het vlees van de veroordeelde, wat uiteindelijk tot bloedverlies en de dood leidde.
• Van een klif afgooien
• Vat met aan de binnenzijde scherpe spijkers of pinnen — De veroordeelde werd hierin opgesloten en het vat werd vervolgens voor een afstand over de weg gerold, waardoor de veroordeelde in het vat doodbloedde.
• Verdrinking
• Verhongering (bijvoorbeeld door iemand in te metselen)
• Verpletterd door een olifant, paarden of een ander groot zwaar dier of voorwerp
• Verstikking in eigen bloed of as
• Vierendelen
• Wurgpaal (wurging)

Tegenwoordig

Volgens Wikipedia komen tegenwoordig de volgende executiemethoden wereldwijd nog steeds voor:

• Onthoofding
• Ophanging
• Steniging
• Vuurwapen — Middels een vuurpeloton of één schot (door het achterhoofd).
• Dodelijke injectie
• Elektrische stoel
• Gaskamer
• Stikstofhypoxie

Dat laatst is de nieuwe methode die eind januari in het nieuws was en dus tot controverse heeft geleid. De Amerikaanse staat Alabama heeft deze methode gebruikt om moordenaar Kenneth Smith te executeren. Hij kreeg via een masker stikstof toegediend met het idee dat hij binnen een minuut buiten bewustzijn zou raken en met een paar minuten zou sterven. In de praktijk ging het anders: hij bleef minutenlang bij bewustzijn en begon te schudden. Het duurde ongeveer 10 minuten voordat hij dood ging. 

Hoewel de dodelijke injectie voorheen de standaardmethode van executie in de VS was, moeten de staten waar de doodstraf wordt uitgevoerd op zoek naar een alternatief. Het land heeft namelijk al sinds 2010 te maken met een tekort aan het narcosemiddel natriumthiopental, één van de drie stoffen in de dodelijke injectie. Bedrijven over de hele wereld, en dan met name Europese bedrijven, weigeren het medicijn te leveren vanwege hun verzet tegen de doodstraf of omdat ze hun product er niet mee wilden associëren. Dit heeft ertoe geleid dat verschillende staten op zoek moesten naar alternatieve medicatie, wat vervolgens heeft geleid tot meerdere mislukte executies. Opvallend, want het hele idee achter de dodelijke injectie is dat dit pijnloos en humaan zou zijn. Verschillende staten bieden hierdoor een alternatief voor de dodelijke injectie, zoals de elektrische stoel, gaskamer of een vuurpeloton. Of experimenteren dus met een compleet nieuwe methode, zoals stikstofhypoxie.

Volgens Amnesty International hebben in 2022 de meeste executies plaatsgevonden in de volgende landen: China (in de duizenden), Iran (minimaal 576), Saoedi-Arabie (196), Egypte (24) en de Verenigde Staten (18). Opvallend is dat Wit-Rusland het enige Europese land is waar de doodstraf nog wordt uitgevoerd. Het heeft dan ook niet het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens ondertekend.

Amnesty International rapporteerde ook dat in 2019 drie landen minderjarigen hebben geëxecuteerd, ondanks het verbod volgens het Verdrag inzake de Rechten van het Kind: Iran, Saoedi-Arabië en Zuid-Soedan. In de Verenigde Staten werd dit ook relatief recentelijk nog gedaan, aangezien de doodstraf voor minderjarigen daar pas in 2005 is afgeschaft.

Gebruikte bronnen

• Amnesty International – Executions of juveniles since 1990 (2019)
• Amnesty International UK – Death Penaldy Report – 2022 Global Trends of Executions & Death Sentences
• German Lopez – Vox – How a shortage of lethal injection drugs put the death penalty before the Supreme Court (2015)
• IsGeschiedenis – Laatste Nederlandse doodstraf in vredestijd 
• NOS Nieuws – Executie met stikstof in Alabama voltrokken (2024)
• Wikipedia [EN] – Capital punishment 
• Wikipedia [EN] – Capital punishment for juveniles in the United States
• Wikipedia [EN] – List of methods of capital punishment
• Wikipedia [NL] – Doodstraf 
• Wikipedia [NL] – Doodstraf in België 
• Wikipedia [NL] – Doodstraf in Nederland
• Wikipedia [NL] – Johannes Nathan 
• Wikipedia [NL] – Lijst van uitvoeringsmethoden van de doodstraf